شیر مادر بهترین غذای نوزادان و کودکان است. بعد از اتمام بارداری و همچنین پس از زایمان، مادر وارد دوره شیردهی می‌شود. دوره‌ای که درست به اندازه نه ماه بارداری مهم و حائز اهمیت است. زمانی که برای اولین بار فرزند خود را در اغوش می‌گیرید، در واقع نقطه شروع شیردهی است. در این هنگام بدن شما مقدار کمی از شیر تولید می‌کند که با شیر معمولی متفاوت بوده و آغوز نامیده می‌شود. که این شیر خاص برای محافظت از جنین در برابر عفونت تولید می‌شود.
در ابتدا معده فرزند شما بسیار کوچک است. بنابراین همین مقدار کم شیر برای او کفایت می‌کند. با بزرگتر شدن تدریجی معده کودک نوع و مقدار شیر مادر هم تغییر می‌کند. مشخصا مقدار شیر تولیدی بیشتر می‌شود. در اینجا سعی در پاسخ به سوالات مهم شما مادران گرامی درباره شیر و شیردهی داریم.
در این مقاله به موضوعات زیر می‌پردازیم:
تولید شیر در مادر
آغوز و فواید آن
فواید شیر مادر برای کودک
کم بودن شیر مادر و دلایل آن
درمان کمبود شیر
شیر خشک
تولید شیر مادر
طی مرحله بارداری، سینه‌های بانوان بزرگ می‌شوند. پس از تولد فرزند، ترشح هورمون پرولاکتین در مادر آغاز می‌شود که در پاسخ به ترشح این هورمون، مجاری تولید شیر، کار خود را آغاز می‌کنند. با مکیدن سینه مادر توسط نوزاد، میزان ترشح پرولاکتین بیشتر می‌شود.
هورمون اکسی‌توسین نیز در این مرحله نقش مهمی را ایفا کرده و باعث انقباض ماهیچه‌های کوچک موجود در سینه می‌شود. حرکت شیر را در سینه به سمت دهان کودک، تسریع می‌کند. هرچه مقدار مکیدن کودک شما بیشتر شود، مقدار ترشح این دو هورمون هم بیشتر می‌شود. هورمون‌ها تاثیرات گوناگونی در بدن می‌گذارند. برای مثال ترشح پرولاکتین و اکسی‌توسین علاوه بر کمک به تولید و حرکت شیر، می‌تواند احساسی قوی مادرانه‌ای در شما ایجاد کند.
آغوز در شیر مادر و فواید آن
شیر اولیه در تمام پستانداران از جمله انسان، آغوز، شیر ماک یا کلستروم نامیده می‌شود. آغوز در مقایسه با شیر معمولی مادر، دارای قند و چربی کمتر و در مقابل حاوی پروتئین و مواد معدنی بیشتر است. این شیر به مقدار کم تولید می‌شود و زرد رنگ و غلیظ است. که حاوی مقادیر زیادی ایمونوگلوبین، پادتن، مواد موثر در ایمنی بدن نوزاد، مواد ضد میکروبی مانند لاکتوفرین و لاکتوپراکسی و … می‌باشد.
شیر ماک ترکیباتی دارد که نقش مهمی در رشد مخاط داخلی روده وسیستم ایمنی بدن نوزاد ایفا می‌کند. و با غلظت مناسبی که دارد، همچون سپر محافظی سطح داخلی رودی را می‌پوشاند و سدی را در برابر آلودگی‌های محیطی، عفونت‌ها و به طور کلی در برابر عوامل بیماریزا ایجاد می‌کند. در نتیجه مصرف این شیر برای فرزند شما بسیار مفید است و تاثیر بسزایی در سلامتی او دارد.
فواید شیر مادر برای کودک
اولین تجربه تغزیه برای هر انسانی، شیر مادر است. این شیر حاوی انواعی از پروتئین‌ها و ویتامین‌ها است که به رشد و حفاظت از جنین در برابر انواعی از بیماری‌ها کمک می‌کند. شیر حاوی :
چربی:
چربی‌های موجود در آن، هم کالری مورد نیاز کودک را فراهم می‌کند و هم به تشکیل سیستم عصبی فرزند شما کمک می‌کند.
کربوهیدرات:
کربوهیدرات‌ها از مواد مورد نیاز و ضروری برای رشد هستند. کربوهیدرات‌ها هم مانند چربی‌ها به فراهم کردن کالری کمک می‌کنند. همچنین کربوهیدرات‌ها با باکتری‌های ناسالم موجود در معده فرزندتان مبارزه کند و در نتیجه مانع از بروز بسیاری از بیماری‌ها در او می‌شود.
پروتئین در شیر مادر:
پروتئین‌های متنوع شیر مادر، در واقع منبع اصلی تامین کلسیم بدن کودک است. این پروتئین‌ها هم در تامین تغذیه نقش دارند و هم مانند سپر مدافع نوزاد در برابر آلرژی‌ها، مسمومیت‌ها و ویروس‌ها است.
ویتامین:
تمامی ویتامین‌هایی که مادر مصرف می‌کند، به طور مستقیم روی شیر او تاثیر می‌گذارند. در واقع یکی از دلایل توصیه و تجویز انواع ویتامین‌ها توسط پزشک هم به همین موضوع مربوط می‌شود.
آهن:
مقدار آهن در شیر کم است. اما با این حال، نوزاد تمام این آهن را جذب می‌کند. در صورت کمبود آهن شیر، کودک در معرض خطر کمخونی قرار می‌گیرد. به همین دلیل مادر باید به مصرف مواد غذایی غنی از آهن بپردازد.
کم بودن شیر مادر و دلایل آن
تا حدودی با فواید شیر مادر برای کودک آشنا شدید و از الزامات استفاده از آن اگاه گشتید. گاهی به دلایل مختلفی مانند موارد زیر، مقدار شیر مادر ، کاهش می‌یابد.
استرس، کمبود غدد شیری، اختلال در غدد، اختلال در هورمون‌ها، جراحی سینه ( جراحی‌های زیبایی که برخی از مادران انجام می‌دهند، می‌تواند باعث بروز اختلالاتی در شیر دهی مانند آسیب بافت‌های سینه یا از بین رفتن مجاری خروج شیر شود و در نتیجه سبب کاهش شیر مادر می‌شود). مصرف قرص جلوگیری بارداری ( که اکثر مواقع در این مورد با قطع مصرف دارو، مشکل برطرف می‌شود). روش های نادرست در شیردهی ( برای مثال شاید که کودک به درستی نوک سینه را در دهان قرار ندهد)، رژیم غذایی نامناسب
درمان کمبود شیر مادر
بهترین راه حل درمان کمبود شیر، شناسایی دلیل این کمبود است. در اکثر مواقع با برطرف کردن عامل کاهش شیر، مشکل شما حل خواهد شد. البته در بعضی مواقع هم مشکل شما قابل حل نیست ( مثلا وقتی که علت کاهش شیر، جراحی پستان باشد). در برخی از مواقع نیز نیاز به مراجعه به پزشک است تا مشکل حل شود، برای مثال موقعی که کاهش شیر به دلیل مشکلات هورمونی است.
گاهی نیز موارد زیر به افزایش شیر کمک می‌کند:
خواب و استراحت به اندازه، رفع اضطراب و استرس و دسترسی به آرامش بیشتر، استفاده بهتراز مواد مغذی، کاهش استفاده از مواد دارای کافئین، ترک سیگار ، افزایش نوشیدن آب، نبوشیدن لباس تنگ، ماساژ سینه ( باعث تحریک غدد و افزایش شیر می‌شود)
بعضی اوقات، تغییر الگوی غذایی خود و استفاده از معضی خوراکی‌ها، به افزایش شیر کمک می‌کند:
مصرف بیشتر سبزیجات ( سبزیجاتی مانند سیر، کدو، اسفناج، ریحان، هویج، مارچوبه و برگ چغندر)
مصرف میوه‌ها ( استفاده از میوه‌های تازه مانند سیب و زردآلوی تازه)
مصرف بیشتر آب و مایعات
مصرف ماهی سالمون ( علاوه بر شیر بر مقوی بودن شیر می‌افزاید)
مصرف جو دوسر ( ترشح هورمون اکسی‌توسین که موثر در تولید شیر است را افزایش می‌دهد)
مصرف زیره( ادویه ی زیره، علاوه بر افزایش شیر، در بهبود مشکلات معده‌ی مادر و دفع نفخ معده نیز موثر است)
عرق یا دانه‌ی رازیانه
کنجد و بادام
ران مرغ
شیر خشک به جای شیر مادر
گاهی اوقات مادر، به هر دلیلی ( گاهی قطع شیر مادر و تغذیه کودک با شیر خشک اختیاری است و گاهی نیز به دلایلی مانند وابستگی بسیار شدید کودک به مادر، آلرژی‌های شدید غذایی، کمبود شیر یا شاغل بودن مادر) مجبور به استفاده از شیرخشک برای فرزند خود می‌شود. باید در نظر داشت، که این دلیل، هر چه که باشد، باز هم شما نباید شیر مادر را از کودک دریغ کنید. چون کمترین مقدار شیر شما هم تاثیرات مثبتی برای فرزندتان داشته و بهتر از قطع کردن کامل است.
نکات مهم
چند نکته‌ی مهم در استفاده درست از شیر خشک را بهتر است که یادآوری کنیم:
۱_ هیچگاه نمی‌شود به طور قطع بهترین شیر خشک برای بچه را تعیین کرد. هر شیر خشکی، مناسب هر بچه ای نیست. برای مثال کودکی که رفلاکس معده در نوزادان را دارد، باید شیر خشک مخصوص خود را بخورد، و گرنه دچار استفراغ می‌شود. در این مورد بهترین راه، توجه به نوشته‌های روی شیر خشک است.
۲_ بیشتر شیر خشک‌ها را تا مدت زمانی بعد از آماده شدن، می‌توان استفاده کرد. پس خساست به خرج ندهید و شیر باقی مانده را به جای نگه داشتن در یخچال، دور بریزید.
۳_ شیر خشک‌ها تنها یک ماه پس از باز کردن دربشان، تاریخ انقضا دارند؛ لطفا به این موضوع دقت کنید و سلامت فرزندتان را به خطر نیندازید.
۴_ هیچگاه بیشتر از مقدار نوشته شده روی بسته، پودر شیر استفاده نکنید. چون غلیظ می‌شود و می‌تواند باعث مشکلاتی مانند دل درد، یبوست و دیگر مشکلات گوارشی شود.
۵_ دمای آبی که برای آماده سازی شیر استفاده می‌شود، حتما باید زیر ۷۰ درجه سانتیگراد باشد، لطفا از آب آب جوش استفاده نکنید.
۶_ در حالت نیمه خوابیده به کودک خود شیر بدهید، و مدتی بعد از اتمام شیر، سعی کنید او را نخوابانید. این کار برای جلوگیری از بازگشت شیر از مجاری گوارشی و رفلاکس مری، توصیه می‌شود.
۷_ مادرانی که قصد مصرف بسیار کم شیر خشک را دارند، بهتر است از قاشق برای دادن شیر خشک به بچه استفاده کنند. به دلیل گشادی منافذ سرشیشه‌ها، بچه راحت‌تر شیر را می‌خورد و در نتیجه، کم کم به خوردن با شیشه عادت می‌کند.
نتیجه گیری:
ترجیح متخصصان اطفال بر این است که بچه از شیر مادر خود تغذیه کند. اما در صورتی که پزشک تشخیص دهد، مادر مجبور به استفاده از شیر خشک می‌شود. در استفاده از شیر خشک، بهتر است به توصیه های گفته شده در بخش قبل، نهایت توجه را داشته باشید. کمبود شیر مادر، می‌تواند عوارض خطرناکی را به همراه داشته باشد. در نتیجه مطمئن شدن از سیری فرزندتان و توجه به افزایش وزن او، بسیار مهم است.